تقدس مآب دلائی لاما اکثر کہندے نیں کہ دھرمی ایکتا دی بنیاد شکشا اوپر ہے۔ ایس دی وڈی وجہ ایہ ہے کہ دوجے دھرماں دی شکشا بارے جانکاری نہ ہونا وشواس دے گھاٹے اتے ورودھ دا سبب بندا اے۔ سارے دھرم پیار، درد مندی، عفو اتے نرم دلی جیہے جگتائی سنسکاراں اوپر ایمان رکھدے نیں۔ اوہناں دے لکشن وی سانجھےنیں: منکھ اتے سماج دی زندگی نوں خوشگوار بنانا۔ اوہناں دے فیلسوف انتر کسے صورت وی ایہناں لکشناں نوں پراپت کرن وچ ایہناں سنسکاراں دی پربھاوت توں منکر نئیں۔ اوہ کیول اوہناں ون سونّے طریقے اتے سبباں دی پچھان کردے نیں جو اوس دھرم دے دھرم اچاریاں لئی اوہناں سنسکاراں نوں پراپت کرن وچ ساویں ول نال سہائت ہون۔ لہٰذا، دھرمی ایکتا پیدا کرن دی خاطر، مختلف دھرماں دے دھرم اچاریاں نوں ایہ جانن دی ضرورت اے کہ اک دوجے دے دھرماں وچ ایہ ہی سنسکار سانجھے نیں۔ ایس شریکے دا احساس صحیح جانکاری دی بنیاد اوپر ہی ہووے گا، جس توں بھروسہ، آدر اتے ایکتا جنم لین گے۔
دھرماں دے وچکار شکشا دی بڑھوتی بودھی- مسلم ناطے دے سلسلہ وچ اچیچ پربھاوت رکھدی اے، خاص طور تے مینمار، تھائی لینڈ اتے سری لنکا وچ ہون والے فرقہ وارانہ فساداں دی دشا وچ۔ بھاویں فرقہ وارانہ فساد عام لوکاں دے وچکار وی بھرشٹ نیں پر اوس ویلے تے اُکا ہی اساہی نیں جد بھکشو برادری اوہناں نوں ہوا دیوے۔ آؤ اسی ویکھنے آں کہ ایس مسلے نوں حل کرن لئی کیہ کجھ کیتا جا سکدا اے۔
بودھی دنیا وچ ست سو وریاں توں زیادہ سمے تک نالندا وش ودیالہ وڈی یونیورسٹی منی جاندی رہی۔ اوتھے وڈے وڈے بودھی گیانیاں نے ہندوستان دے چار بودھی پنتھاں دی لکھائی پڑھائی اتے اوہناں اوپر وشے لکھن دا کم کیتا؛ اتے اوس تھاں اوہ اوس زمانے دے دوجی اکھ دھرائیاں دے حامل گیانیاں نوں ملدے اتے گل کتھ کردے سان۔ ایس سمبھاشن وچ جو ہار جاندا اوہ جتن والے دی اکھ دھرائیاں نوں بطور حتمی حقیقت دے من لیندا۔ انعام بوہت وڈا سی: جتن والے نوں بادشاہ دی سر پرستی دا انعام ملدا سی۔
نالندا وش ودیالہ وچ بھکشو ودیارتھی دلیل نال سمبھاشن کرن دی سرکھیا پراپت کردے اتے غیر بودھی ہندوستانی پنتھی اکھ دھرائیاں دی ودیا پراپت کردے۔ اوہناں دی پڑھائی دا لکشن اوہناں اکھ دھرائیاں نوں جھوٹا ثابت کرنا سی۔ تبت دے آشرماں نے نالندا دے گل کتھ راہیں ودیا پراپت کرن، اتے بودھی اکھ دھرائیاں دے پراچین غیر بودھی ہندوستانی اکھ دھرائیاں نال مقابلہ کرن دی نالندہ یونیورسٹی دی ریت نوں قائم رکھیا اے۔
بدھ شکشا لین دی نالندا ریت، جو غیر بودھی اکھ دھرائیاں جس وچ بھگتی پنتھ اتے ادھرمی اکھ دھرائیاں شامل نیں نوں گھیرے وچ لئی ہوئی ہے، ایس نوں وڈے پیمانے اوپر پنگرن دا ایہ ودیہ موقع ہے۔ ایس دے نصاب وچ اسلام بارے شکشا، کجھ ضروری ترمیم دے نال، شامل کرنا ہووے گی۔ ایس شکشا دا منورتھ جگتائی سانجھے سنسکاراں دی پچھان کرنا اے جنہاں نوں دونویں دھرم قبول کردے ہون۔ اکھ دھرائیاں وچ انتر دی ودیا لین دا لکشن دوجے ٹولے نوں گل کتھ وچ نیواں کرنا نہیں ہونا چاہیدا، سغوں ایس سمبھاشن نوں اپنی توجہ دا مرکز بنانا ہووے گا کہ کس طراں دو وکھو وکھ وچار پیار، درد مندی وغیرہ جیہے جگتائی سنسکاراں دی برابر برابر سہائیتا کر سکدے نیں۔
ایس شکشا دے نتیجہ وچ بدھ مت دے منن والے لوکی ایہ گل سمجھ لین گے اتے محسوس کرن گے کہ اسلام دی شکشا بدھ مت لئی خطرے دا سبب نئیں ہے۔ ایس دے نتیجہ وچ برادریاں وچ ایکتا ودھے گی، اچیچ دکھن اتے دکھنی ایشیا دے اوہناں علاقیاں وچ جتھے گزریل سمے وچ ورودھ پیدا ہویا اے۔ ایس طراں بھکشو لوکی اک مثال قائم کر سکدے نیں اتے امن نوں پھیلان وچ موہری دا کردار ادا کر سکدے نیں۔
آؤ اسی اوہناں کجھ ادھارناں نوں تکنے آں جنہاں توں پتہ لگدا اے کہ کس طراں اسلام اتے بدھ مت دی شکشا اوہناں جگتائی سنسکاراں نوں قائم رکھدی اے۔
اسلام دے انوسار، ﷲ ﷻ نے انسان نوں ودیہ روپ رنگ اتے سبھاو جو خدا اتے اوس دی مرضی دے موہرے سر نیواں کر دیوے اوپر پیدا کیتا۔ خدا دی مرضی ایہ ہے کہ انسان اچار وہار دا پابند ہووے۔ اوس نے انسان نوں پیدا کیتا کہ انسان کردار دی اُتمتا اتے نیک کرماں راہیں خدا دا عبادت گزار ہووے۔ نیک کرماں توں مراد کرتار دی ساری کرت نال پیار دا ورتو کرنا اے۔ اجیہا فعل عبادت دی اک قسم اےجو انسان نوں خدا دی مرضی دے مطابق اوس دے نیڑے لیاوندی اے۔
پر رب نے انسان نوں عقل اتے خود اختیاری وی عطا کیتی اے۔ خود اختیاری اتے عقل دے استعمال نال انسان فیصلہ کر سکدا اے کہ اوہ خدا دا حکم منے یا نہ منے۔ اجیہا رویہ ہانی کارک جذبیاں دے اثر ہیٹھ پیدا ہوندا اے اتے انسان نوں من دی رجھتا وچ ڈوب دیندا اے۔ ایس توں منفی رویہ پیدا ہوندا اے جس نوں رب نے منع فرمایا اے۔
لوکاں نال پیار نال پیش آونا وی خود اختیاری فعل ہے، اتے لوکی اپنی عقل استعمال کر کے ایہ راہ اختیار کر سکدے نیں۔ جے اوہ لوکاں نال پیار اتے نرم دلی نال پیش آون تے ایس طراں اوہ اپنے بھلے سبھاو دی سہائیتا کرن گے جو اوہناں نوں رب دے نیڑے لے جاوے گی۔ اسلام وچ جد لوکی اتم روپ وچ جگ اتے ساری انسانیت لئی پیار پنگردے نیں تے ایہ پیار بذات خود جگ اتے انسانیت دے لئی نئیں ہوندا سغوں اوس رب لئی اے جس نے اوہناں نوں اتم سنسکار عطا کیتے۔
بدھ مت وچ ساری مخلوق خالص بدھا جات دی مالک اے جس دا کوئی آد نئیں: ایس توں ایس دے اندر آپوں ہی مہاتما بدھ بنن دی یوگتا پائی جاندی اے۔ اسلام وچ، انساناں دی خالص پراکرت اوہناں نوں رب دے نیڑے لیاوندی اے، اتے کجھ صوفی حلقیاں دے انوسار انسان نوں رب نال ملا سکدی اے، پر اوہ آپوں کدی رب نئیں بن سکدا۔ بدھ مت وچ کسے نیں ایہ بدھا فطرت اوہناں دے اندر نئیں پائی۔ ایس دا وجود کیول اک منّی ہوئی حقیقت اے۔
اسلام سمان بدھ مت وی ایس گل نوں من دا اے کہ انساناں دے اندر اجیہے گن جویں فطری طور اوپر درد مندی دا احساس اتے سرت جو چنگے ماڑے دی پچھان کر سکے پائی جاندے نیں۔ پر بدھ مت وچ اچار وہار دا متھن ایس گل توں ہوندا اے کہ کیہڑے کرم ہانی کارک ہون گے اتے کیہڑے خوشی دا سبب بنن گے۔ اپنی عقل نوں استعمال کر کے لوکی خود ایس گل دا فیصلہ کر سکدے نیں کہ فیدہ مند کیہ اے اتے کیہ ہانی کارک اے۔ اسلام وچ عقل دا ورتو ایس گل لئی کیتا جاندا اے کہ رب دی ہدائت نوں منیا جاۓ یا نہ منیا جاۓ۔ دونواں صورتاں وچ انساناں نوں چنن دا اختیار اے کہ اوہ بھلے ول نال عمل کرن یا بھیڑے ول نال کجھ کرن اتے اپنی عقل دی پچھان کرن دی یوگتا نوں اپنا لائحہ عمل متھن لئی کم وچ لیاون۔ بھاویں رب اتے مہاتما بدھ دونویں ہمہ دان نیں پر دونواں وچ کوئی وی انسان دے انتخاب عمل دا پیشگی فیصلہ نئیں کردا۔
اسلام دے انوسار رب نے سنسکار دے قنون بناۓ، اتے رب ہی سزا اتے جزا دے وسیلے نال انصاف کردا اے۔ پر خدا رحیم اتے کریم اے اتے اوہناں لوکاں نوں معاف فرماندا اے جو اپنے کیتے اوپر شرمندہ ہون اتے رب دی مرضی اگے سر نیواں کر دین۔ بدھ مت دے انوسار کرم اتے رویہ دے علت و معلول دے قنون کسے نے نئیں بناۓ۔ ایہ کیول بطور حقیقت دے موجود نیں۔ ہانی کارک رویہ جو کہ انجان پنے توں جنم لیندا اے قدرتی طور اوپر دکھ دا سبب بندا اے؛ جد کہ خوشی تعمیری سبھاو توں آوندی اے جو سیانپ اتے درد مندی توں جنم لیندا اے۔ جویں کہ اسلام وچ وی ہے کہ جے لوکی خلوص دل نال اپنی کمزوریاں نوں من لین اتے اوہناں اوپر شرمندہ ہون، تے بدھ مت ایہ کہندا اے کہ اوہ اوہناں دے منفی کرماں دے بھیڑے اثر توں بچ سکدے نیں۔ البتہ، گناہ توں پاکیزگی لئی مہاتما بدھ اگے التجا اتے معافی طلب کرنا ضروری نئیں ہے۔
بدھ مت وچ پیار دا مطلب دوجیاں دی خوشی دی آشا اتے اوس دے سبب پیدا کرنا اے۔ ایس دی بنیاد ایس گل اوپر ہے کہ اسی سب برابر آں: سب لوکی خوشی دی آشا کردے نیں اتے کوئی وی دکھ نئیں چاہندا۔ اسلام وچ وی سب ایس لحاظ نال برابر نیں کہ سب کرتار دی برابر دی کرت نیں۔ دونواں صورتاں وچ، تاں، سب ہستیاں برابر نیں۔
بدھ مت دی شکشا ایہ ہے کہ ساریاں ہستیاں خوشی دی یوگتا اتے اوس دا حق رکھدیاں نیں، کیونکہ سب دی ککنتا مہاتما بدھ دی جات اے۔ لہٰذا پیار نوں پنگرن دی اکساوٹ اوہناں نوں خوشی دین اوپر نربر اے۔ پیار اتے لوک سیوا مہاتما بدھ دی پرارتھنا نئیں ہے۔ دوجیاں نال پیار ودھا کے لوکی آپوں مہاتما بدھ بنن دے مثبت سبب پیدا کردے نیں۔ ایس لحاظ نال، ایس طراں اوہ بدھیت دے نیڑے ہو جاندے نیں، پر اسلام سمان، مہاتما بدھ دے نیڑے نئیں آوندے۔
ایہناں مثالاں توں ایہ گل کھل جاندی اے کہ اکھ دھرائیاں وچ انتر دے باوجود، بدھ مت اتے اسلام دونواں دی شکشا برابر ہی پیار، درد مندی اتے عفو جیہے بنیادی جگتائی سنسکاراں نوں استوار کردی اے۔ البتہ دینی ایکتا پیدا کرن لئی دھرماں وچکار شکشا دا تبادلہ ہی کافی نئیں۔ بدھ مت اتے اسلام دے وچکار ورودھ دے سبب بوہت سارے نیں اتے گنجھل دار نیں۔ ایس دے علاوہ ایہ سبب اوہناں سارے علاقیاں وچ جتھے جتھے جھیڑا اٹھ کھلوتا اے اک جیہے نہیں ہین۔ اجوکے دور وچ دھرمی اعتقاد جھگڑے دا سبب نئیں ہین۔ ایس ورودھ دی وڈی وجہ معاشی، سیاسی، بھاشا دا انتر، نسلی اتے اتحاسی پرتندھ نیں۔ فیر وی، سارے دھڑیاں لئی لازم اے کہ اوہ اک دوجے دے دین بارے شکشا پراپت کرن تاں جے آپس دی عزت اتے ستکار دا ماحول پیدا ہووے۔ البتہ کیول دھرمی انتر نوں جھگڑے دا سبب متھن دی تھاں ایس جھیڑے دے مڈھلے سبب جو کہ سماجی، اتحاسی اتے معاشی سمسیاواں نیں ول توجہ کرن دی خاطر لمی چوڑی شکشا دین دی لوڑ اے۔ سیاست اتے معیشت دے متعلق کسے نویں پالیسی دی کامیابی دی ضمانت ایہ ہووے گی کہ اوس دی بنیاد اوہناں مڈھلے جگتائی سنسکاراں اوپر ہووے جس نوں بودھی اتے مسلمان دونویں مندے ہون۔ ایس دی بنیاد تے شکشا ہی اے، اتے امید اے کہ نالندا اک وار فیر ایس میدان وچ موہری دا کردار ادا کر سکدی اے۔ دھنواد۔