واتاورن دی سمسیاواں نال نبڑن لئی کئی حکمت عملیاں نیں، جویں قابل تجدید شکتی دے وسیلیاں دا پریوگ، کارخانیاں اتے گڈیاں دے دھویں وچ گھاٹ، وغیرہ، پر اک ہور کارن جس دی شائد گھٹ مشہوری ہوئی ہے اوہ ہے گوشت دی پیداوار دے نقصان۔ گوشت دے کھان وچ کمی اتے شاکا ہاری دی حوصلہ افزائی واتاورن دی سرکھیا لئی اجیہی تدبیراں نیں جو کہ نہ صرف مالی لحاظ نال مت نوں سَردیاں نیں، بلک اوہناں نوں جگ دے چوکھے دھرماں دا سویکار وی ہے۔
چوکھے سماجاں اندر، بھاویں اوہ ترقی یافتہ ہون یا ترقی پذیر، گوشت خوری خوشحالی دی نشانی سمجھی جاندی اے۔ جو لوکیں ماڑے حال توں باہر آنودے نیں اوہناں دی پہلی آشاواں وچ گوشت کھانا رلت ہوندا اے۔ بھاویں اجیہی غذا جس وچ گوشت دی پروٹین شامل ہووے اوہ ماڑے بندیاں دی غذائیت وچ وادھا کردی اے، پر طبی سائینس نے دس پائی اے کہ حد توں ودھ گوشت خوری صحت نوں نقصان پوہنچاندی اے۔ ایس دا سبب ایہ ہے کہ ایس توں دل دیاں بیماریاں اتے بعض قِسماں دے سرطان وچ وادھے دا امکان ہوندا اے۔ اقتصادی اکھ دھرائی بھوں، بھاویں گوشت دی پیداوار بطور اک صنعت دے بوہت سارے لوکاں لئی روزگار پیدا کردی اے، پر معیشت اتے واتاورن اوپر ایس دے لمے چِر اندر ہوون والے بھیڑے اثر ایہناں فائدیاں توں ودھ نیں۔
اقوام متحدہ دے محکمہ خوراک اتے زراعت دی اک رپورٹ دے انوسار، دنیا دی خضراخانہ اثر پیدا کرن والی گیساں دا ۱۸ فیصد اوہناں جانوراں دے موتر اتے گوہے توں آوندا ہے جنہاں نوں اسی کھان لئی پالنے آں۔ پورے جگ اندر چھڑے سور اتے ککڑ پنج لکھ کلوگرام فضلہ فی سیکنڈ کڈدے نیں۔ ایہ اوس مقدار توں سٹھ گنا زیادہ ہے جو تمام انسان پیدا کردے نیں۔ ایس جانوراں دے فضلہ توں پیدا ہون والی خضراخانہ اثر پیدا کرن والی گیساں دی مقدار اوہناں ساریاں ایہو جئی گیساں توں چالیس فیصد زیادہ اے جس نوں دنیا دی ساری گڈیاں، ہوائی اتے بحری جہاز رل کے پیدا کردے نیں۔ ایس توں علاوہ، امونیا گیس دا دوتہائی جو تیزابی مینہ ورساندا اے جانوراں دے فضلہ توں آوندا اے ۔
جے اسی اوہناں ساریاں شیواں دی گنتی نوں پرکھئیے جو خوراک دی خاطر جانور پالن وچ رلت نیں، تے وشیش ہور وی حیرت انگیز اے۔ اقوام متحدہ دی ایسے ہی رپورٹ دے انوسار ساری واہی بیجی والی زمین دا ستّر فیصد، اتے اصل وچ ساری دھرتی دی تیس فیصد (زمین) جانوراں لئی خوراک پیدا کرن دے کم آوندی اے، جد کہ انساناں لئی خوراک پیدا کرنے وچ صرف اٹھ فیصد کم آوندی اے؛ اتے باقی دی زمین نامیاتی بالن اُگان دے کم آوندی اے۔ ایس توں علاوہ، پالتو جانور اتے اوہناں دی خوراک لئی بیجی جان والی فصل اوپر ۲۸۔۴ ملین لیٹر پانی فی سیکنڈ خرچ ہوندا اے۔ خوراک دی اینی وڈی مقدار پیدا کرن لئی جنگلاں نوں کٹن نال ہر سال چالیس ارب ٹن مٹی ضائع ہو جاوندی اے۔ جے اسی ایس معدنی تیل دی مقدار دا حساب لائیے جو جانوراں دی خوراک پیدا کرن، اوس نوں کارخانیاں تیکر لیجان اتے کارخانیاں نوں چلان، تیار شدہ خوراک نوں فیکٹری فارماں اوپر لیجان اتے اوہناں فارماں نوں چلان، جانوراں نوں بوچڑ خانے لیجان اتے ایہناں بوچڑخانیاں نوں چلان، گوشت نوں گوشت کٹن والے کارخانیاں تیکر پوہنچان اتے ایہناں کارخانیاں نوں چلان، فیر تیارشدہ گوشت نوں دوکاناں تیکر پوہنچان اتے ایس نوں ٹھنڈا رکھن وچ استعمال ہوندا اے، جانوراں دی پروٹین توں اک کیلری پیدا کرن دے مقابلے وچ بوٹیاں توں پروٹین پیدا کرن وچ گیارہ گنا معدنی تیل دی لوڑ پنیدی اے۔
ایس گنتی توں صاف پتہ لگدا ہے کہ گوشت دی پیداوار اتے استعمال نال واتاورن اتے جگتائی معیشت نوں ڈاڈھا نقصان پوہنچ رہیا اے۔ اتے جے ایہ کم انج ہی چالو رہیا، تے ہور گوشت پیدا کیتا جاوے دا جس توں واتاورن نوں ہور نقصان ہووے دا۔ اجیہا رحجان اُکّا ہی نئیں سردا اتے ایس دا نتیجہ تباہی توں اڈ ہورکجھ نئیں۔ جے سب لوکیں ہر ورہے اینا ہی گوشت کھان لگ پین جنا کہ، مثال دے طور تے، لوک امریکہ یا ایتھے ہانگ کانگ وچ کھاندے نیں تے اینے جانوراں نوں کھلان لئی جو خوراک چاہیدی ہووے دی اوس دی واہی بیجی لئی نہ تے اینی زمین ہے اتے نہ ہی اینا پانی۔ تے فوری سوال ایہ ہے کہ ایس رحجان دا منہ کویں موڑیا جاۓ۔
جو لوک کسے دھرم نوں نئیں مندے، اوہناں لئی عام مت ایہو ہی ہے کہ شاکا ہاری یا گھٹ توں گھٹ گوشت کھان وچ کٹوتی ہی ایس دا منطقی اوپا ہے۔ ایہ گل ہور وی ضروری ہو جاوندی اے جے ایہ لوک ایہ سوچن کہ جے اوہناں نے اپنی بے سرتی عادتاں ٹھیک نہ کیتیاں تے ایس دا اثر اوہناں دی آون والی پرجا اوپر کیہ ہووے دا۔ اتے اوہ جو نرا مادی فائدے نال واسطہ رکھدے نیں، معاشی معاملے اوہناں نوں ایہ سبق دیندے نیں کہ موجودہ مستقل ودھدی ہوئی گوشت دی پیداوار دے لمے چِر مغروں ہون والے نقصان گوشت دی صنعت توں ہون والے وقتی منافع دی نسبت کدرے زیادہ نیں۔
پر، جو لوک کسے دھرم یا جگتائی فلسفہ دے پیروکار نیں، ایہ سب وچار دے ول اپنی شکشا وچ شاکا ہاری دی سہائتا کردے نیں۔ بدھ مت سارے جانداراں لئی درد مندی اوپر زور دیندا اے۔ کیوں جے سب مخلوق کسے وی روپ وچ دوبارہ جنم لے سکدی اے، تے اوہ جانور جنہاں نوں اسی خوراک لئی پالنے آں اتے جنہاں دا گوشت کھانے آں ہو سکدا اے کہ اوہ پشلی حیاتیاں وچ ساڈے وڈے وڈیرے رہے ہون، اتے اسی اپنے وڈے وڈیریاں سنے آون والی حیاتیاں وچ بطور جانور جنم لے سکنے آں۔ تے انج سانوں ایہناں جانوراں دے دکھ دا احساس ہووے دا، مثلاً اوہناں ککڑیاں دی زندگی دا جو اک صنعت دے طور تے پالیاں جاندیاں نیں ایہو جئی تھاواں تے جنہوں بعض بودھی گورو ککڑیاں دے قیدخانے کہندے نیں۔ ایہناں وچارے ککڑاں دی ساری زندگی کھُڈیاں وچ لہنگ جاوندی اے جنہاں دا رقبہ ۲۰x۲۰ سینٹی میٹر ہوندا اے اتے ایہناں نوں کدی وی کھُلیاں پھِرن نئیں دتا جاوندا۔ جے سانوں یا ساڈے وڈے وڈیریاں نوں اجیہے حالاں وچ رکھیا جاۓ تے سانوں کنج لگے دا، جد کہ ساڈے نصیباں وچ چھڑی کتیاں دی خوراک یا میکڈانلڈ دے چکن نگٹ بننا لکھیا ہووے جو کسے نیانے نوں کھلاۓ جاندے نیں، جس وچوں ادھے بچ رہن اتے کوڑے وچ سُٹے جاون۔
بدھ مت وچ شاکاہاری دی مت 'براہماجل سوتر' (براہما نٹ سوتر) وچ ملدی اے، جس دا کمارجیو نے بطور 'فنوانگ جنگ' (梵網經) دے چینی بھاشا وچ ترجمہ کیتا۔ ایس وچ رلت دس وڈے بودھی ستوا وچناں دے اڑتالیس ضمنی فرمان وی رلت نیں جنہاں وچوں اک گوشت توں پرہیز ہے۔ درد مندی دی بنیاد اوپر، پوربی ایشیائی دھرماں وچوں مہایان بودھی لوک اپنے بودھی ستوا وچناں دے انوسار گوشت نئیں کھاندے۔ سائیکو، جو کہ جاپان وچ ٹنڈائی فرقے دا بانی سی، نے درحقیقت بودھی ستوا وچناں اتے فرماناں دا ایہ روپ بطورآشرمی فرمان دے گلمے لایا۔
بھاویں شاکا ہاری جس دی بنیاد جانوراں لئی دردمندی ہووے کنفیوشس دی مینگزی (مینسیٔس) شکشا وچ کھلم کھلا موجود نئیں، فیر وی ایہناں توں انسان ایہو ہی منطقی نتیجہ کڈدا ہے۔ لیانگ دے بادشاہ ہوئی (梁惠王) نال اک بحث دے دوران مینگزی نے ذکر کیتا کہ اوس نے سن رکھیا سی کہ اک وار جد بادشاہ نے اک ٹگے نوں بوچڑ خانے لیجاوندیاں ویکھیا تاں جے اوس دی رَت نال اک ٹَلّی دی تقدیس کیتی جا سکے، تے اوس نے حکم دتا کہ ٹگے دی جان بخشی کیتی جاۓ اتے اوس دی تھاں اک بھیڈ دی قربانی دتی جاۓ۔ مینگزی نے بادشاہ نوں آکھیا،
ایس وچ کوئی برائی نئیں؛ ایہ اک محبت (仁術) دا فعل سی۔ اک بھلے مانس (君子) نوں جانوراں نال انج دا ہی ورتا کرنا چاہیدا اے۔ اوہناں نوں جیوندیاں ویکھ کے اوہ اوہناں نوں مَردیاں ویکھنا برداشت نئیں کر سکدا؛ اوہناں دی کُرلاٹ سنن مغروں اوہناں دا ماس کھانا اوس نوں چنگا نئیں لگے دا۔ ایس پاروں اک بھلا انسان بوچڑ خانے اتے گوشت دے باورچی خانیاں توں دور رہندا اے۔
پر، مینگزی ایس گل دی وکالت نئیں سی کر رہیا کہ جے تسی جانور نوں زندہ حال وچ نہ ویکھو اتے نہ ہی سنو، تے فیر اوس دا گوشت کھانا ٹھیک اے۔ بلک، اوس نے بادشاہ نوں ایہ مثال ایس لئی دتی تاں جے اوہ اپنی ساری جنتا نوں جانوراں نال انج ہی رحمدلی (恩) نال پیش آون دا حکم دیوے جویں اوس نے آپوں کیتا۔ بھاویں ایس مت دا مقصد گوشت اوپر پابندی لانا نئیں سی، پر ایس مت وچ ایہ سنیہا لُکیا ہویا اے کہ سب انساناں اتے سب جانوراں نال برابر رحمدلی نال پیش آیا جاۓ۔
گوشت نہ کھان دے ہور وی کجھ روحانی سبب نیں۔ عمومی طور اوپر، سارے ہندو 'رگ وید' دے ڈنگراں اتے گھوڑیاں دے گوشت کھانے دے امتناع نوں مندے نیں۔ ایس توں علاوہ، جو ہندو وشنو اتے کرشن نوں مندے نیں اوہ شاکا ہار ہوندے نیں، جس دا بیان 'یاجر وید' وچ آیا ہے۔ لکھتاں اندرایس دے تن وڈے سبب دسے گئے نیں۔ پہلی وجہ اہنسا دی اہمیت ہے، جو ایتھے جانوراں اوپر لاگو ہوندی اے۔ دوجی وجہ ایہ ہے کہ آیورویدک علاج دا پربندھ خبردار کردا ہے کہ گوشت کھانا من اتے روح دی پنگرتا لئی مہلک اے۔ تیجی گل ایہ ہے کہ گوشت بھرشٹ سمجھیا جاوندا اے، اتے چھڑی پاک خوراک ہی دیوتاواں دی نذر کیتی جا سکدی اے اتے مغروں پرساد، یعنی دیوتاواں ولوں تحفے دے طور تے کھادی جا سکدی اے۔
جین مت دے منن والے کسے وی ہور دھرم دی نسبت زیادہ سختی نال شاکا ہاری دے پابند نیں۔ اصل وچ، ایس پراچین ہندوستانی دھرم دے منن والیاں لئی شاکا ہاری قانوناً لازم اے۔ ایس ممانعت دا سبب جین مت دا اہنسا اتے زندگی دے سارے پرتاں وچ پاکیزگی اوپر بیحد زور ہے۔ گوشت نوں مکمل طور تے ناپاک سمجھیا جاوندا اے۔
یہودیت، عیسائیت اتے اسلام تناں دھرماں دی شکشا ایہ ہے کہ خدا نے جانور انساناں دے ورتن لئی پیدا کیتے، پر ایہناں وچوں کوئی وی ایہ نئیں کہندا کہ خدا نے ایہناں نوں انساناں ہتھوں بد سلوکی لئی پیدا کیتا۔ بھاویں اسلام اتے یہودیت وچ خدا نے پلید جانور جویں سور کھانا منع کیتا، پر الہامی صحیفیاں اندرخدا دی مرضی بارے ہور وی اشارے موجود نیں۔ قرآن دی سورہ ۲۰:۱۵ دے انوسار،
اتے اسی ایس وچ (یعنی دنیا جو خدا نے بنائی) تہاڈے لئی کفالت دے وسیلے پیدا کیتے نیں اتے اوہ (یعنی جانور) جنہاں دے تسی ذمہ وار نئیں ہو (اوہناں دی کفالت دے)۔
ایس دا مطلب ایہ ہے کہ خدا نے دوجی قسم دے جانور وی بناۓ جو خوراک لئی مناسب نیں جویں بھیڈ، بکریاں اتے ڈنگر، پر ایہناں نوں کھلانا پلانا انسان دی ذمہ واری نئیں، مثلاً ایہناں لئی خاص قسم دا اناج اگانا۔ دوجے لفظاں وچ، خدا دی مرضی ایہ سی کہ اوہ اپنے چارے لئی کھُلے پھرن اتے اوہناں نوں وڈے پیمانے اوپر گوشت حاصل کرن لئی بطور اک صنعت دے نہ پالیاجاۓ۔
مکدی گل ایہ ہے کہ، دنیا دے چوکھے وڈے دھرم اتے فلسفے اقتصادیات، منطق اتے عام سُرت توں کڈے ہوۓ نتیجہ دا اخلاقی سویکار کردے نیں، یعنی دنیا نوں ماس دا پریوگ بڑی حد تک گھٹ کرنا چاہیدا اے، اتے زیادہ توں زیادہ لوکاں نوں سبزی والی خوراک اپناون دی لوڑ ہے۔ پر چھڑا ایس لئی کہ طبی سائینس، دھرم، فلسفہ اتے عام سرت سانوں گوشت کھان توں منع کردے یا گھٹ توں گھٹ ایس دے استعمال دی مقدار اتے وشیش نوں گھٹ کرن دی صلاح دیندے نیں؛ پر جد تیکر لوک اپنا سبھاو بدلی نہ کرن، اوہناں نوں کجھ حاصل نئیں ہووے دا۔
بوہت سارے لوک ایہ سمجھدے نیں کہ کسے دھرم نوں منن دا مطلب پوجا، یا فیر کجھ ہوراں دے انوسار، چھڑا اگربتیاں بالنا اے۔ فیر وی، تبدیلی اک وچل واہی معاملہ اے۔ واتاورن دی سرکھیا لئی اسی بھاویں کجھ ہی خارجی جتن کرئیے، پر اصل کم اپنی سوچ اتے سبھاو نوں بدلنا ہے جس دی بنیاد حقیقت دی ایس سرت اتے احساس اوپر ہووے کہ انسان ایس دھرتی نوں کنا زیادہ نقصان پوہنچا رہیا اے۔ ایہ کم چھڑا نجی پدھراوپر ہی ممکن ہے۔ سُرت اتے درد مندی کولوں کم لینا ساڈا سب دا فرض ہے۔