Төвөдийн Бурханы шашинтнууд ба Боны ёс: Харьцуулалт

Энэ үдэш Төвдийн Бурханы шашны уламжлалууд болон бөөгийн ёсны талаар ярихыг надаас хүссэн юм. Бурханы шашны Нингма, Гаржүд, Сажа, Гэлүг гэсэн дөрвөн уламжлалын дээр Бурханы шашны өмнөх төвдийн уламжлалт ёс болох бөөгийн ёсыг нэмснээр энэ таван уламжлал бүрдэж байгаа юм. Эдгээр нэрний ард “па” (ва) үеийг залган дуудаж байхыг бид олонтаа сонсдог. Энэ нь тухайн уламжлалыг дагаж буй хүнийг илэрхийлдэг бөгөөд, жишээлбэл Гэлүг па (ва) гэдэг нь Гэлүгийн уламжлалыг дагадаг хүн гэсэн утгатай ажээ.

Соронзонгомбо хаан Бурханы шашныг дэлгэрүүлсэн нь

Түүхийн талаас нь судлахын тулд бид МЭ VII зууныг авч үзэх шаардлагатай. Энэ зууны эхэн үед Төвдийн төв нутгийн Соронзонгомбо (Сонгцэн-гампо) хаан баруун Төвдийн Жангжунг хаант улсыг эзлэн авснаар анхны нэгдсэн Төвдийн эзэнт гүрнийг байгуулав. Тэр үеийн эзэнт гүрэн байгуулах уламжлал нь хаан хөрш гүрний гүнжийг хатнаар сонгох явдал байсан ба энэ нь хөрш гүрнүүдийн зүгээс өөрийн охин сууж байгаа улсын ордон руу довтлох боломжийг багасгадаг байжээ. Соронзонгомбо хаан Хятад, Непал, Жангжунг улсуудаас хатад залсан байв. Эдгээр гүнжүүд өөр өөр шашинтай байсан бөгөөд Хятад болон Непал гүнж нар Бурханы шашны судар бичгүүдийг, харин Жангжунгийн гүнж бөөгийн (бон) ёсыг баримталж байв. Бон ёс нь Жангжунгийн уламжлалт шүтлэг байжээ.

Хэрэв барууны түүх судлалын байр сууринаас авч үзвэл энэ үед Төвдөд Бурханы шашны нөлөө их байгаагүй. Гол үйл явдал нь энэхүү анхны эзэн хаан өөрийн эзэмшил нутагт 13 Бурханы шашны хийд барьсан явдал юм. Төвдийн газрын зураг нь хэвтэж буй шулмын дүртэй төстэй харагддаг байв. Ингээд эзэн хаан Төвд орны шулмын муу хүчийг дарах үүднээс биед зүү тавьдаг цэгтэй тохируулан 13 газрыг сонгон хийд байгуулах болжээ. Ингэж цастын энэ оронд Бурханы шашин дэлгэрчээ.

Соронзонгомбо хаан өөрийн Эзэнт гүрний нэгдмэл байдлыг хадгалах үүднээс Төвд бичигтэй болохыг хүсэж сайд Тонми-самботаг Хотан руу илгээв. Энэ нь Төвдийн уламжлалт түүх бичлэгүүдэд дурдсан байдагчлан Энэтхэг байгаагүй юм. Хотан нь Баруун Төвдийн хойд хэсэгт орших Төв Азийн Бурханы шашинтай хаант улс байв. Сайдын Хотан руу явах зам нь Кашмираар дайрч байжээ. Түүнийг Кашмирт ирэх үед Хотанд уулзах ёстой эрдэмтэн нь Кашмирт ирээд байгааг олж мэдэв. Энэ явдлаас Төвд бичгийг Кашмираас авсан гэдэг түүх гарах болжээ. Үсэг зүйн судалгаагаар төвд бичиг нь зөвхөн хотан бичгийн онцлогийг илүү баримталсныг тогтоосон байдаг. Үүнээс хойш Хятад болон Хотаны Бурханы шашинтай илүү их харилцаатай болж дараагаар нь Энэтхэгийн Бурханы шашинтай харилцаатай болжээ. Гэвч энэ үед Төвдөд Бурханы шашнаас илүү боны ёс зонхилсон хэвээр байв. Улсын хэмжээний ёслолуудад боны зан үйлийг ашиглаж байлаа.

Дээд эшийн үе (Нингма) / Шашны анхны дэлгэрэлтийн үе

8-р зууны дунд үеэр Три Сонгдэцэн хаан ширээг залгамжлан авав. Тэрээр ирээдүйн Төвдийн Бурханы шашны талаарх лүндэн хүлээн авсан бөгөөд үүний дагуу Энэтхэгээс Бурханы шашны их багш Шантаракшитаг (Хамба Шиванцог) залжээ. Энэтхэг хамбыг ирээд удаагүй байхад Төвдөд цэцэг өвчний халдвар тархаж энэ үед гадаадын аливаа нөлөөг эсэргүүцдэг ордны түшмэдүүд өвчин дэгдсэн шалтгааныг Шантаракшитад тохон түүнийг Төвдөөс хөөн гаргав. Шантаракшита Төвдийг орхихоосоо өмнө эзэн хаанд Бадамжунай Ринбүүчиг морилж муу шалтгаан нөхцөлүүдийг дарах тухай айлтгахыг зөвлөжээ. Ингээд Три Сонгдэцэн түүний зөвлөгөөг дагасанаар Бадамжунай Төвд оронд морилж саадыг чөлөөлөв. Үүний дараа хаан Шантаракшитаг (Хамба Шиванцог) дахин залжээ. Тухайн үед Төвдөд голдуу сүм дуганууд байсан бол энэ удаа тэд Лхасын урд хэсэгт Самяаи гэдэг газар хамгийн анхны хүрээ хийдийг байгуулж Энэтхэг хамба анхны хуврагуудад сахил хүртээжээ.

Гүрү Ринбүүчи Төвдөд байх хугацаандаа ном цөөн удаа тавьсан гэдэг боловч үнэндээ тэрээр Төвдөд бараг ном тавиагүй бөгөөд тухайн үед төвдүүд сургаалыг хүлээн авахад бэлэн биш байна гэж үзэн судар бичгүүдийг нууцалж байв. Эдгээр судар бичгүүд нь дээд тарнийн их төгсгөлийн Цогчин сургаалууд байв.

Үүнээс хойш Самяаигийн хийдэд Хятад, Энэтхэг, Жангжунг эрдэмтэд хамтран өөр өөрийн уламжлалт судар бичгүүдийг орчуулж эмхтгэх ажлыг хийж байв. Удалгүй Бурханы шашин төрийн шашин болж энэ үед Хятадад хамгийн ихээр нөлөөлж байлаа. Хятадын эзэн хаан хоёр жил тутам Самяаигийн хийд рүү хоёр лам явуулж байв. Хятад лам нарын дагадаг байсан Бурханы шашны урсгал нь Японы Зэн урсгалын өмнөх Хятад хэлбэр болох Чан урсгал байсан юм.

Шантаракшита Хятадуудтай зөрчил үүснэ гэдгийг урьдчилан хэлж байлаа. Та бүхэн шашны түүх дан ганц шашны хүрээнд явагддагүй гэдгийг ойлгоорой. Шашны түүх нь улс төрийн түүхтэй холбогддог бөгөөд тухайн үед Төвд, Хятадын хооронд олон удаагийн дайн болж байсан. Шантаракшита тэдэнд өөрийн шавь Камалашилаг урьж үүсэж болзошгүй ямарч асуудлуудыг шийдвэрлүүлэхийг зөвлөв.

Энэ хугацаанд Три Сонгдэцэн хаан Төвдүүдийг олноор Энэтхэг рүү явуулан сургаж мөн олон Энэтхэг эрдэмтдийг урьж авчрах ажил хийж, судар бичгүүдийг нууцлах ажлыг үргэлжлүүлж байв. Учир нь Хятад болон Төв Азийн улсуудтай олон удаа дайн хийж байсан, түшмэдүүд нь Төвдөд нөлөөлөх гадаадын аливаа нөлөөллийн эсрэг байдгаас ордонд болон Самяаид боны ёсыг баримтлагчдын хавчлага их байсан байж болох юм. Боны ёсны бүлгийнхэн гол төлөв Жангжунг нутгийн хүмүүс байсан юм.

Мөн тэр үед Энэтхэгийг төлөөлөн Камалашила, Хятадын төлөөлөгчидтэй ном хаялцаж энэ мэтгэлцээнд Хятадууд ялагджээ. Мэдээж Чан урсгалын мастер учир шалтгааны ухааны номоор Энэтхэгийн шалгадаг (учир шалтгааны) ухааны мастерыг ялах боломжгүй юм. Чан урсгалынхан учир шалтгааны ухаанд суралцдаггүй учир ном хаялцах боломж гараагүй гэдэг. Олон учир шалтгааны үүднээс үүнийг Хятадуудыг шахаж, Энэтхэгийн Бурханы шашныг Төвдийн голлох шашнаар хүлээн зөвшөөрөх улс төрийн зорилготой алхам байсан гэж үзэж болно. Төвдийн хөрш орнуудаас Энэтхэг хамгийн бага цэргийн ажиллагаа явуулдаг байжээ.

Би түүхийг Төвдийн сүсэг бишрэлийн тогтсон байр сууринаас бус суралцсаны хувьд бага зэрэг илүү барууны шинжлэх ухааны аргаар харуулахыг зорьдог. Ингэснээр үйл явдлуудыг илүү тодорхой, ойлгомжтой үзүүлэх боломжтой юм шиг санагддаг.

Үүнээс хойш орчуулгын ажил ихээр хийгдэж IX зууны эхээр хааны ивээл дор эрдэмтэд санскрит-төвд хэлний толь бичгийг зохиож, нэр томъёоны орчуулга болон орчуулгын хэв маягийн жишгийг бий болгов. Тарнийн сургаал маргаантай байсан тухайн үед эрдэмтэд нэр томъёог нь толь бичигт оруулаагүй нь их сонирхол татдаг..

IX зууны дундуур Ландарма хаан Бурханы шашныг шахан гадуурхах ажиллагаагаа явуулав. Төвдийн уламжлалт түүх бичлэгт тохиолддог хандлагаар Ландарма хааныг буг чөтгөр хэмээн тодорхойлохоос илүүтэйгээр тухайн үед Төвдийн засгийн газрын эрх мэдэлд хэт их нөлөөлөх оролдлого хийж байсан Самяаигийн шашны тэргүүн, лам нарын эсрэг хийсэн арга хэмжээ гэж бодитойгоор харах нь зүйтэй. Улсын хураан төвлөрүүлсэн их хэмжээний татвар нь сүм хийдүүдэд зарцуулагдаж эдийн засгийг доройтуулж байжээ.

Үнэн хэрэгтээ Ландарма хаан сүм хийдүүдийг хаасан ч шашныг үгүй хийгээгүй. Тэрээр Бурханы шашны номын сангуудыг сүйтгээгүй үлдээсэн байдаг бөгөөд энэ үйл явдлаас хойш зуун жилийн дараа Атиша Төвдөд ирэх үедээ тэдгээр номын сангуудыг олсон байдаг. Бурханы шашин сүм хийдээс гадуур дэлгэрсээр байв. “Дээд эшийн үе” (шашны анхны дэлгэрэлтийн үе, дээд орчуулгын үе) гэж нэрлэгддэг энэ үеийн өмнө болон энэ үед дэлгэрч байсан ёс нь хожим нь “дээд ёс” буюу Нингма уламжлал гэж нэрлэгдэх болжээ.

Шинэ эшийн үе / Шашны хожмын дэлгэрэлтийн үе

Дээр дурдсаны адилаар Бурханы шашныг шахан хавчиж байснаас олон жилийн өмнө бөөгийн ёсыг ч мөн хавчин гадуурхаж байжээ. Гүрү Ринбүүчи болон тухайн үеийн бусад Бурханы шашны эдэмтэдийн адилаар бөөгийн ёсны их зайрангууд бас эх бичгүүдээ хадгалж үлдэх үүднээс нуун далдалж байжээ. X зууны эхэн үе болоход бөөгийн ёсныхон тарнийн төдийгүй мөн судрын сургаалын эх бичгүүдээ дахин сэргээж эхлэв. Бон ёсны сургаал нь Бурханы шашны сургаалтай нэлээд төстэй байдаг. Бурханы шашны уламжлалд тогтохоос өмнө бөөгийн ёсонд нууцлан хадгалсан судар бичгийг ил гаргаж ирдэг уламжлал тогтсон байсан нь сонирхол татдаг.

X зууны сүүлчээр Төвдөд тарнийн сургаалын талаар буруу ойлголтууд их гарах болов. Энэ нь Нингма урсгалын дотор гарч байсан бөгөөд энэ ёс нь сүм хийдийн гадуур хадгалагдаж ирсэнтэй холбоотой юм. Хүмүүс сургаалыг, тэр дундаа бэлгийн харилцаа болон хүч хэрэглэх тухай хэсгүүдийг хэтэрхий үгчилж ойлгож байв. Бэлгийн харилцаа болон хүчирхийлэлийн талаар сонирхох нь нийгэм дэх цоо шинэ зүйл биш, тэр цаг үед ч мөн адил байсан нь ойлгомжтой.

Өмнөх түүхийн адил тухайн үеийн хаан сургаалыг дахин авчирч буруу ойлголтуудыг засахаар Энэтхэг рүү эрдэмтдийг илгээв. Сургаалыг судалж бүтээх жишгийг тогтоох сүм хийд байхгүй болсон учраас ийм буруу ойлголтууд гарах болжээ. Одоо бүгдээрээ "шинэ эшийн үе"-ийг (Сарма, шашны дахин дэлгэрэлтийн үе, шинэ орчуулгын үе) авч үзье. Энэ үед Бурханы шашны Гаадамба, Сажа, Гаржүдийн ёсууд гарсан юм. Эдгээр нэрүүд нь Энэтхэг нэр биш бөгөөд олон олон орчуулагчид Энэтхэг, Балба руу явж өөр өөр судар бичиг, сургаал, тарнийн авшиг хүртэн ирж байжээ. Мөн Энэтхэг, Непал, Кашмир багш нар ирж эдгээр багш нараас Төвдийн өөр өөр ёсууд өвлөн уламжлагджээ.

Энэ үзэгдэл өнөөдөр болж буй үйл явдалтай нэлээд төстэй. Баруунд олон тооны Төвд лам нар ирсэн бөгөөд тэд хоорондоо хамтарч ажилладаггүй, өөр өөрийн номын төвийг байгуулдаг юм шиг санагддаг. Мөн барууны олон хүмүүс Энэтхэг, Балбад дүрвэн амьдарч байгаа төвд хүмүүсээс ном сурахаар явдаг. Тэдний ихэнх нь буцаж ирээд бас өөрийн нутагтаа өөр өөрийн номын төвүүдийг нээдэг. Одоо Калу Ринбүүчигийн шавь, Шамар Ринбүүчигийн шавь, Согял Ринбүүчигийн шавь, Намхай Норбу Ринбүүчигийн шавь, Ешэ Ламын шавь, гэвш Түвдэн Навааны шавь, гэвш Равданы шавь, Трунгпа Ринбүүчигийн шавь гэх болсон бөгөөд энэ мэтээр цааш үргэлжлэх болно. Эдгээр уламжлалуудын аль нь ч Төвдөд байгаагүй бөгөөд одоо барууны бид бүхэн “Би Калу Ринбүүчигийн шавь”, “Би Намхай Норбугийн шавь” гэх байдлаар өөрийгөө багшаараа тодорхойлох болжээ. Төвд ёсууд нь одоо баруунд бий болж байгаа ийм маягаар үүссэн болов уу. Тэдгээр ёсууд нь цоо шинэ байсан бөгөөд өмнө нь огт байгаагүй юм.

Өнөөдөр олон хүмүүс олон өөр багш нараас ном сонсож байгаатай адил тэр үед ч бас ийм байжээ. Хүмүүс хэд хэдэн багшийн уламжлалд суралцаж, тэдгээрийг хооронд нь хослуулснаар уламжлалууд хоорондоо солбицох болов. Тэд номын төв биш харин сүм хийдүүд байгуулж байв. Үүний дараа хэд хэдэн уламжлалууд хоорондоо голлох багш, сургаалаараа ижилсэж тодорхой тооны урсгал, сургуулийг бий болгосон. Баруунд ч бас ийм үйл явдал болох байх. Бурханы шашны шинж төрхийг агуулсан 200 гаруй өөр өөр уламжлалууд хадгалагдан үргэлжилнэ гэдэг бол боломжгүй зүйл. Ингээд энэ үеийн өөр өөр судар, бүтээл, тарнийн авшигийн дамжлагууд нэгдэж Гаадамба, Гаржүд, Сажа урсгалд хуваагдсан юм. Энэ үеэс өмнө байсан уламжлалууд нь Нингма болон боны гэсэн хоёр урсгалд хуваагдах болов. Энэ үеийг хүртэл зөвхөн тархай бутархай сүм хийдүүд байсан бөгөөд нэгдсэн урсгал сургууль бий болоогүй байжээ.

Төвдийн эдгээр таван уламжлалд бие биеэсээ ялгарах онцгой шинж чанар байхгүй. Өөр өөр багшаас дамжсан уламжлалуудыг, өөрөөр хэлбэл Төвдөд ирж ном тавьж, авшиг хүртээж байсан багш нарын дамжлагуудыг нэгтгэсэн үйл явдал байв. Ингэж X зууны сүүлчээр Төвдөд Бурханы шашны уламжлалууд,бөөгийн ёс багтсан тэдгээр таван урсгал бүрэлдэж эхэлжээ.

Гаадамба ба Гэлүг

Гаадамбын ёс нь Энэтхэгийн Атиша гэгээнээс уламжлалтай. Энэ уламжлалын нэг онцлог нь Ложон буюу оюун судлахуйн сургаал юм. Ложон гэдгийг “сэтгэлийг сургах” гэж гол төлөв орчуулдаг боловч миний хувьд “хандлагаа өөрчлөх” гэж орчуулахыг илүүд үздэг. Энэ ёс нь гурав хуваагдан уламжлагдаж байгаад XIV зууны сүүлч XV зууны эхээр Зонховын үед дахин нэгдэн шинэтгэгдэж Гэлүгийн ёсыг үүсгэжээ.

Зонховын хийсэн тод томруун гавьяа зүтгэлийн нэг нь өөрийн цаг үеийн бүхий л Бурханы шашны судар бичгүүдийг уншиж судалсан явдал байв. Олон бичвэрүүд Төвд хэл дээр бичигдсэн хэд хэдэн хувилбартай, ихэнх нь 3-4 удаа орчуулагдаж, мөн олон өөр тайлбартай болсон байжээ. Зонхов эдгээр судар, тарнийн бараг бүх сургаалыг уншиж, харьцуулсан байна. Тэрээр “Энэ бүлгийг энэ хувилбарт ингэж орчуулсан байна, тэр хувилбарт тэгж орчуулсан байна, мөн энэ тайлбарт ингэж тайлбарлаж харин тэр тайлбарт тэгж тайлбарласан байна. Гэвч энэ орчуулга эсвэл энэ тайлбар нь логикгүй, буруу байна, учир нь энэ нь үүнийг эсвэл түүнийг үгүйсгэж байна...” гэх мэтээр бичиж байв.

Ингэж Зонхов БҮХ гол эх бичгүүдийн зөв орчуулга, ойлголтуудыг эцэслэн тодорхойлсон юм. Тэрээр өөрийнхөө дүгнэлтүүдийг “Энэ бүлэг бол ийм утгатай. Учир нь би тэгж бодож байна” гэх байдлаар бус, бүгдийг логик, учир шалтгааны тайлбараар баталж байсан. Мөн тэрээр хүн бүрийн алгасаж үлдээдэг хамгийн хэцүү бүлгүүдийг илүү анхаарч байв. Ингээд түүний бүтээлүүд Гэлүг ёсны үндсэн сургаал болсон юм.

Зонховт олон шавь байсан бөгөөд тэдний нэгийг хожим нь “Анхдугаар Далай лам” гэж нэрлэх болсон юм. “Далай лам” нэрийг түүний гурав дахь дүрд анх монголчууд өгчээ. XVII зууны дундуур монголчууд V Далай ламд мөн Төвдийн улс төрийн эрхийг олгожээ. Монголчууд ингэхдээ Төвдөд 150 жил үргэлжилсэн иргэний дайныг зогсоох, тус улсад эв нэгдэл, тогтвортой байдлыг бий болгох зорилго агуулжээ. Ингээд дараа дараагийн Далай лам нэр хэдийгээр Гэлүг ёсны уламжлалтай боловч Төвдийн бүх уламжлалыг сахих болжээ. V Далай ламын гол багшийг “Анхдугаар Панчин лам” хэмээжээ.

Сажа ёс

Сажа ёс нь Энэтхэгийн их мастер Вирупагаас уламжлалтай бөгөөд түүнээс Сажа ёсны гол сургаал болох судар, тарнийг хослуулсан Ламдрай буюу “зам мөрүүд ба түүний үр” сургаал нь уламжлан дамжжээ. Сажа ёс нь нэг язгууртан гэр бүлийн таван удмын эрдэмтэний үе дамжин уламжлуулсан ёс юм. Тэдний нэг болох Чогял Пагпад XIII зуунд Монголын Эзэнт Гүрний хаан Хубилай Төвдийн засгийн эрхийг олгосон ба энэ нь шинэ орчуулгын үеийн Төвдийн анхны улс төрийн нэгдмэл байдлыг дахин бий болгох алхам болжээ.

Гаржүд

Гаржүдийн ёс нь хоёр үндсэн дамжлагатай. Нэг нь Калу Ринбүүчи асаны тэргүүлж байсан Шангпа Гаржүд ёс юм. Энэ ёс нь XI зууны эхээр Энэтхэг рүү явж Наропа болон эмэгтэй егүзэрүүд Нигума, Сухасидди нарын их эрдэмтэдийн голдуу сургаалыг авчирсан төвд эрдэмтэн Кюнгпо Нэлжороос уламжлагджээ.

Гаржүд ёсны нөгөө үндсэн дамжлага нь Дагпо Гаржүд ёс юм. Энэ ёс нь Тилопагаас Наропад дараа нь Төвдийн Марпа, тэгээд Мил Богд, Гампопа нарт уламжлан, Гампопагийн дараа 12 уламжлалд хуваагдан тэдгээрийн шавь нар, тэдний дараагийн үеийнхэнд уламжлан иржээ. Эдгээр 12 уламжлалын 3 нь өргөн дэлгэрч өнөөгийн баруунд ч мөн танигдах болсон. Үүний нэг нь Гампопагийн ойрын шавь анхдугаар Кармапагийн дэлгэрүүсэн Карма Гаржүд ёс бөгөөд нөгөө хоёр нь Другпа болон Дригунг Гаржүд ёсууд юм.

Гаржүдийн ёсууд нь тус тусдаа бие даасан, бүх ёсыг нийтэд нь тэргүүлэх тэргүүлэгч байдаггүй уламжлалтай байв. 1959 оны Лхасын бослогын үеээр одоогийн Төвдийн дүрвэгсэд Энэтхэг рүү дүрвэж байх үед Гаржүд ёсны тэргүүн нар дундаа хамгийн их нэр хүндтэй XVI Кармапа мөн дүрвэсэн юм. Дүрвэгсдийн дахин суурьших үйл явцад туслах үүднээс түүнийг Гаржүдийн бүх ёсны тэргүүнээр түр хугацаагаар сонгож байсан. Харин одоо Гаржүд ёсныхон өөрсдийн уламжлалаа дахин үргэлжлүүлэх болсон.

XI зууны эхээр шинэ орчуулгын үе эхлэхэд Нингма ёсны эрдэмтэд нууцлан хадгалагдаж байсан эх бичгүүдээ ил гаргаж эхэлсэн бөгөөд XIII зуунд Лончэнпа эдгээр судруудыг Нингма ёсны бичгийн эх сурвалж болгож эмхтгэжээ. Төвд ёсууд дотроос Нингма ёс хамгийн их өөр өөр хэв шинжтэй нь байх. Хийд бүр тус бүр нь нилээн бие даасан байдаг.

Римэй буюу шашны урсгалаар ялгаварлахгүй байх үзэл санаа

Римэй буюу “шашны урсгалаар ялгаварлахгүй байх” тухай үзэл санаа гарч байсан нь энд дурдах ёстой өөр нэг үйл явдал юм. Энэ үзэл санаа нь XIX зууны эхээр Төвдийн зүүн өмнөд нутаг Камд эхэлсэн юм. Санаачлагчид нь Гаржүд, Сажа, Нингма ёсны эрдэмтэд байлаа. Тэдний дундаас Анхдугаар Конгтрул Ринбүүчи Жамгон Конгтрул илүү их олонд танигдсан хүн байсан байх. Римэй үзэл санаа гарах болсон шалтгаан нь Гэлүг болон бусад бүх ёсны ховор судлагдах болсон судар бичиг, уламжлалуудыг хадгалж үлдээх явдал байв.

Зарим барууны судлаачид Римэй үзэл санаа бий болсон цаад шалтгааныг улс төрийн давхар зорилготой байсан гэж үздэг. Төвдийн төв болон зүүн хойд нутагт (Амдо) Гэлүгийн ёс маш хүчтэй болж голлох уламжлал нь болж байлаа. Мөн Төвдийн Төв Засгийн газарт энэ ёсыг баримтлагчид зонхилж байв. Бусад ёсны цаашдын нөхцөл байдал тодорхойгүй мэт санагдаж тэд нэгдсэнээрээ өөрсдийн уламжлалыг хадгалах төдийгүй Төвдөд өөр нэг нэгдмэл хүч байгааг харуулж болно гэж үзсэн байх. Ингэж бид Римэй үзэл санааг ойлгодог.

Энэ бүхэн Төвдийн таван ёсны талаарх хангалттай танилцуулга болсон байх. Хэдийгээр түүхэнд маш олон нэр дурдагддаг ч түүхийн талаар мөн Далай лам, Панчин лам, Кармапа нар гэх мэт гол гол төлөөллүүд хэн байсан тухай зарим ойлголт авах нь чухал төдийгүй энэ нь эргээд бидэнд шашны урсгалуудын талаар гаргаж болзошгүй алдаанаас сэргийлэх, улмаар Төвдийн бүх ёсонд хүндэтгэлтэй хандах хандлагыг төлөвшүүлэхэд тустай юм.

Баярлалаа.

Top